Депозиттерге кепілдік беру жүйесі қалай жұмыс істейді?

Беттің авторы

Арнұр Еркенбаев

2018 жылдан бері Zanimaem.kz порталы редакциясының штаттық сарапшысы, қаржы секторында 11 жылдан астам тәжірибесі бар.
KazCreditLine МҚҰ және Нұрбанкте жұмыс істеді. ҚазҰУ-де қаржы және несие мамандығы бойынша білім алған. Мәтіндерді жариялауға, ақпаратты тексеруге және аналитикаға жауапты.

Жаңартылған 20.10.2023 Автор: Арнұр Еркенбаев

Салымшы өз жинақтарын қорғау үшін банкке ақша әкеледі, сондай-ақ егер сомаға, мысалы, мерзімді депозитке пайыздар есептелсе, оларды көбейтеді. Бірақ форс-мажор кез келген сәтте болуы мүмкін - банк лицензиясынан айырылады. Бұл жағдайда клиенттер жинақсыз қалудан қорқады. Шоттардағы ақшаны қорғау үшін үкімет депозиттерге кепілдік беру жүйесін іске қосты. Ол банк лицензиясынан айырылған немесе банкротқа ұшыраған жағдайда салымшылардың мүддесін қорғауға және салған қаражаттарын қайтаруға арналған.

KFGD дегеніміз не

АҚ»Қазақстандық депозиттерге кепілдік беру қоры«(KFGD) 1999 жылы құрылған, банк клиенттерінің мүдделерін қорғайтын және банк лицензиясынан айырылған және салымшылар алдындағы міндеттемелерін өз бетінше өтей алмаған жағдайда кепілдік берілген өтемақы төлейтін ұйым. Бұл Ұлттық банк құрған коммерциялық емес ұйым.

Қор қолма-қол ақша резервін қалыптастырады, қажет болған жағдайда банк клиенттерінің шығындарын өтеу үшін одан ақша алынады. Бұл резерв қатысушы банктердің тоқсан сайынғы жарналары есебінен толықтырылады. Яғни, депозитке ақша қабылдайтын әрбір ұйым 3 ай сайын резервке белгілі бір соманы аударады, ал егер бұл ұйымның лицензиясы қайтарылып алынса, салымшыларға осы резервтен ақша қайтарылады.

Жүйе қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін құрылған. Өйткені, банк лицензиясыз қалса, салымшыларға ақшаны қайтара алмайды. Бұл жаңа депозиттердің азырақ ашылуына әкеледі - адамдар оларға сенбейді. Енді банк лицензиясын алып тастаса, оның функцияларын KFGD атқара бастайды.

Теңгелік депозиттерді қорғау бағдарламасы мен KFDG бір

2022 жылдың ақпанында Қазақстанда теңге депозиттерін қорғау бағдарламасы іске қосылды. Оның мақсаты – банк клиенттерін ұлттық валютада депозит ашуға ынталандыру. Сондықтан барлық теңгелік депозиттер бойынша мемлекет шоттағы сомадан 10 пайыздық үстемеақы алады (банк сыйақы түрінде төлейтініне қосымша).

Бағдарламаның ерекшеліктері:

• Сыйлыққа жеке тұлғалар мен кәсіпкерлер өтініш бере алады;
• салым банкте өткен 12 айдан кем емес сақталуы керек;
• бағдарлама мерзімді, мерзімді және жинақ салымдарына қолданылады;
• сыйлықақы бір рет төленеді;
• салымшы төлемді алу үшін өтініш беруі керек;
• бағдарлама карточкалық шоттағы ақшаға қолданылмайды;
• Сыйақы мөлшері 2 миллион теңгемен шектелген.

Бұл бағдарламаның депозиттерге кепілдік беру жүйесінен ерекшелігі лицензиясы қайтарылмаған банктердің салымшыларына сыйлықақы төленеді.

Жүйеге қатысушы банктер

Салымшы жүйеге депозит ашылған банк қатысқан жағдайда ғана кепілдік берілген өтемге сене алады. Қазақстан заңнамасы депозиттер ашу және олар үшін халықтан қаражат қабылдау құқығы берілген барлық ұйымдарды жүйеге қосылуға және тоқсан сайын жарна төлеуге міндеттейді.

Ислам банктері ерекшелік болып табылады – депозиттерге кепілдік беру жүйесі оларға қолданылмайды, сондықтан салымшылар форс-мажорлық жағдайлардан және жинақтарын жоғалтудан сақтандырылмаған. Қалған қазақстандық банктердің барлығы Ұлттық банктен лицензия алған бойда жүйеге автоматты түрде қосылады.

Қандай депозиттер сақтандырылады?

Адамның банкке салған барлық сомалары міндетті сақтандыруға жатпайды. Кепілдік келесі депозит түрлеріне қолданылады:

• шартты және талап етілетін шоттар;
• мерзімді және мерзімді депозиттер;
• ағымдағы шоттардағы және пластикалық/виртуалды карталардағы ақша;
• есептелген сыйақылардың барлық түрлері, оның ішінде капиталдандыруды ескере отырып.

Төлемді келесі шоттардан алу мүмкін емес:

• металл;
• сейфтік жәшіктердегі қолма-қол ақша немесе құндылықтар;
• ислам банктеріндегі депозиттер;
• депозиттік сертификаттар.

Қор салымшыларды емес, банкті сақтандырады. Сондықтан, мысалы, шот иесінің азаматтығы маңызды емес – қазақстандықтар да, шетелдіктер де төлемге сене алады.

Форс-мажорлық жағдайда банк салымшысы қанша алады?

Кейде салымшы бір немесе бірнеше банкке салған соманы толық ала алмайды. Кепілдік төлемнің шегі бар:

• егер ұлттық валютада тұрақты жинақ салымы жасалса, шот иесі ең көбі 20 миллион теңге алады;
• барлық қалған теңгелік депозиттер 10 миллион теңгеге дейін қайтаруға мүмкіндік береді;
• депозитте шетел валютасы (кез келген) болса, төлем лимиті 5 млн.

Кепілдік өтемақысы – бұл шоттардың барлық түрлері бойынша жалпы сома. Яғни, бір банкте салымшының төлем картасы, мерзімді салымы және «Талап етілмелі депозит» депозиті болса, бұл шоттардағы барлық ақшаны Қор жинақтап, банк лицензиясынан айырғаннан кейін босатылады. Сонымен қатар, бұл сомаға есептелген пайыздар кіреді. Егер депозит шетел валютасында ашылған болса, өтемақы сомасы тек теңгемен беріледі.

Депозиттер әртүрлі банктерде болса, өтемақы жоғары болуы мүмкін. Ең көп дегенде 20 миллион теңге бір банктегі шоттар мен депозиттер бойынша бөлінеді. Демек, егер клиент әртүрлі банктерде әрқайсысы 3 миллион теңгеден 10 депозит ашса, оған кепілдік жарна 30 миллион теңгені құрайды.

Егер бір банкте 20 миллион теңгеден астам сома сақталса, салымшы тарату комиссиясына жүгіне алады. Бұл жағдайда қалған қаражатты лицензиясынан айырылған банктің активтері сатылған кезде алуға болады. Тарату комиссиясының оны қай жерде және қалай қабылдайтынын банктің немесе Қордың веб-сайтынан білуге ​​болады, өтінімді қабылдаудың басталғаны туралы ақпарат жарияланған күннен бастап 2 айдан кешіктірмей беру қажет.

Қайтаруды қалай алуға болады

Ақшаны есептеу және төлеу тәртібі келесідей:

• банк лицензиясы қайтарып алынғаннан кейiн 30 жұмыс күнi iшiнде Қор салымшыларға, әдетте, бiр немесе бiрнеше құқық мирасқоры банктердiң төлем орнын көрсете отырып, ақшаның қашан берiле бастайтыны туралы хабарлайды;
• ақпарат қордың ресми сайтында ғана емес, сонымен қатар жергілікті бұқаралық ақпарат құралдарында да жарияланады;
• ақпарат жарияланғаннан кейін 5 күннен кейін өтемақы төлеу басталуы керек;
• Бұдан былай инвесторлар өтінім бере алады, бірақ 12 айға дейінгі мерзімге сәйкес келеді.

Өтінішті екі жолмен беруге болады:

• электронды түрде – KFGD сайтында онлайн нысанды толтыру;
• қағаз түрінде – өтемақы төлеуге Қор тағайындаған банктердің біріне өтініш жазу.

KFGD веб-сайтында сіз:

• өтінішті толтыру және беру;
• төлем сомасын көрсету;
• қолданбаңыздың күйін бақылаңыз.

Инвестор өтінімді өз бетінше немесе уәкілетті өкіл арқылы бере алады. Сонымен қатар, мұрагерлер мен басқа авторлық құқық иелері ақшаны ала алады. Алайда өтініштерді қабылдау және сенімгерлік басқарушылар мен мұрагерлерге ақша беру тек агент-банктер арқылы мүмкін болады. Олардың тізімі KFGD сайтында да жарияланған.

Өтініш беру кезінде өзіңізбен бірге жеке басын куәландыратын құжаттар болуы керек. Ақшаны аудару келесі жолдармен жүзеге асырылады:

• салымшы, оның мұрагерлері және сенім білдірілген адамдары банк-агентке хабарласқан жағдайда кассада қолма-қол беріледі;
• Қазақстандағы басқа банктегі шотқа аудару;
• агент банкте ашылған жаңа шотқа аудару.

Кейбір жағдайларда банк салымшыға картаға аударуды және тіпті осындай картаны курьер арқылы жеткізуді ұсына алады.

Кепілдік өтемақысын төлеу кезінде өзара есепке алу қолданылады. Мысалы, лицензиясынан айырылған банк салымшысының өтелмеген несиесі болса, ол бойынша берешек өтемақы сомасынан шегеріледі. Тиісінше, егер өтемақы несиені өтеуге жетпесе, клиент банкке қарыз болып қала береді және сол соманы агент банкке салуға міндетті болады.

Төлем шарттары

2020 жылдың қаңтар айының басынан бастап ақшаны есептеу мен аударуға 35 жұмыс күні бөлінді. Бұл мерзім банк лицензиясынан айыру сәтінен бастап есептеледі. Дегенмен, уақыт аралығы айтарлықтай қысқартылуы мүмкін. Мысалы, «Capital Bank Kazakhstan» АҚ лицензиясы қайтарылып алынғаннан кейін салымшылар қаражатты 6 күн ішінде алған.

Банк клиенттері ақша төлене бастаған күннен бастап 1 жылдан кешіктірмей өтініш беруі керек. Кепілдік төлем мерзімі өткенге дейін сұралмаса, ақша жанбайды, ерікті зейнетақы жарнасы түрінде БЖЗҚ-дағы жеке шотқа аударылады.

Дәлелді себептермен ақша алуға өтініш бере алмаған инвесторлар үшін ерекше жағдай жасалды - олар төлемдер басталғаннан кейін кез келген уақытта тіпті Бірыңғай зейнетақы қорынан қаражатты ала алады. KFGD келесі себептерді анықтайды:

• әскери қызмет өткеру;
• басқа елде немесе бас бостандығынан айыру орындарында болу;
• мұраны енгізуге немесе ашуға байланысты бірқатар себептер;
• сот белгілеген басқа да себептер.

Егер салымшы белгiленген мерзiмнен кешiктiрiлiп өтiнiш берсе, «кешiктiң» дәлелдi себебi құжатта көрсетiлуге тиiс.

Неліктен олар төлемнен бас тартуы мүмкін?

Кепілдік өтемақысынан бас тартылуы мүмкін, егер:

• қаражат сәйкес емес шотта, мысалы, металл шотында сақталған;
• депозит заңды тұлғаның атына ашылған;
• депозит ислам банкінде болған;
• өтініш беруші өтінішті қате толтырған немесе құжаттар пакетін толық ұсынбаған.

Сондай-ақ, ақша алу құқығын растамайтын мұрагерлерге төлемдер тиісті құжатпен – мұрагерлік құқығы туралы куәлікпен берілуі мүмкін, онда барлық банктердегі барлық депозиттер мен шоттардың тізімі көрсетілуі керек.

Депозиттерге кепілдік беру жүйесі банкті лицензиясынан мәжбүрлеп айырған жағдайда салымшыларға өз мүдделерін қорғауға мүмкіндік береді. Бірақ төлем лимиттерін ескере отырып, бір банктегі сома есептелген сыйақымен бірге 20 миллион теңгеден аспауы үшін ақшаны депозитке орналастыру керек. Бұл жағдайда инвестор тарату комиссиясына хабарласпай-ақ барлық жинақ ақшасын ала алады.

Арнұр Еркенбаев