Банк несие мөлшерлемесін заңды түрде қашан көтере алады?

Беттің авторы

Арнұр Еркенбаев

2018 жылдан бері Zanimaem.kz порталы редакциясының штаттық сарапшысы, қаржы секторында 11 жылдан астам тәжірибесі бар.
KazCreditLine МҚҰ және Нұрбанкте жұмыс істеді. ҚазҰУ-де қаржы және несие мамандығы бойынша білім алған. Мәтіндерді жариялауға, ақпаратты тексеруге және аналитикаға жауапты.

Банк несиелері үшін де, микроқаржы ұйымдарының микрокредиттері үшін де сыйақы мөлшерлемесі мәміле жасасу сатысында келісіледі және шартта көрсетіледі. Жалпы ереже бойынша, тараптар келісім-шартқа қол қойғаннан кейін ол өзгермейді. Бірақ бұл ережеден бірнеше ерекшеліктер бар - кейде несие беруші мөлшерлемені көтеруге құқылы, ал қарыз алушы сол несие үшін көбірек төлеуге мәжбүр болады.

Несие бойынша пайыздық мөлшерлеме қалай анықталады?

Несие бойынша сыйақы мөлшерлемесінің мөлшеріне әсер ететін негізгі фактор Ұлттық банктің базалық мөлшерлемесі болып табылады. Ол неғұрлым төмен болса, банктердегі несиелер бойынша пайыздық мөлшерлемелер соғұрлым төмен болады, бірақ депозиттер бойынша жоғары болады. Неліктен бұл болып жатыр:

• халықты, сондай-ақ бизнесті несиелендіру үшін банк шын мәнінде Ұлттық банктен де несие алады;
• бұл несие үшін коммерциялық банк Ұлттық банк белгілеген мөлшерлеме бойынша төлейді – ол базалық мөлшерлеме деп аталады;
• Мұндай несиелер неғұрлым қымбат болса, банктер соғұрлым жоғары пайыздық мөлшерлемемен қарыз алушыларға ақша беруге мәжбүр болады, әйтпесе олар шығынмен жұмыс істеуге мәжбүр болады.

Тиісінше, бөлшек пайыздық мөлшерлемелер мен Ұлттық банктің базалық мөлшерлемесі пропорционалды түрде өзгереді - өседі немесе төмендейді. Базалық мөлшерлеме «қалқымалы» параметр болып табылады. 2023 жылғы жағдай бойынша ол 16,75%-ға тең – бұл ақша-несие саясаты комитетінің қаңтар айының ортасында өткен отырысында осылай сақталды.

Базалық мөлшерлемеден басқа, несиелік бағдарламалар үшін бөлшек банк мөлшерлемелеріне әсер ететін бірнеше басқа факторлар бар:

1. Инфляция. Ол неғұрлым жоғары болса, соғұрлым ақша арзанырақ болады. Олар құнсызданған кезде келесі жағдай орын алады - мысалы, банк эмиссиясы ипотека 20 жыл бойы белгілі бір пайызбен қарыз алушы ай сайын және жыл сайын бірдей сома төлейді, бірақ іс жүзінде несие берушінің пайдасы инфляцияның өсуіне байланысты үнемі азайып отырады. Яғни, қарыз алушының ай сайынғы төлемі, мысалы, 10 жылдан кейін ақшаның құнсыздануына байланысты іс жүзінде әлдеқайда төмен. Сондықтан базалық мөлшерлемені де, бөлшек сауда мөлшерлемелерін де есептеу кезінде әрқашан келесі кезеңдерге инфляция болжамдары қосылады.
2. Қосымша төлемдер мен жәрдемақылар. Клиенттерге несие беру бойынша көптеген банк шығындары да мөлшерлемеге енгізілген. Ең жарқын мысал - қарызды төлемеу. Банк белгілі бір резерв құруы керек, одан ол клиенттердің ұзақ уақыт бойы қайтарылмаған несиелерін өтей алады. Ұйым неғұрлым кішірек болса, соғұрлым оған бұл резервтерді қалыптастыру қиынға соғады және пайыздық мөлшерлеме соғұрлым жоғары болуы мүмкін. Микроқаржы ұйымдарына микрокредиттер үшін артық төлеуге тура келетіні де осыған байланысты – қарыз алушыларға қойылатын талаптар тым икемді, чектер аз, сондықтан банктерге қарағанда өтелмейтіндер әлдеқайда көп. Оларды жабу үшін резервте үлкен сомаларды жинақтау қажет – олар басқалармен қатар, жоғары пайыздық мөлшерлеме есебінен қалыптасады.

Екінші деңгейлі банктердің клиенттері Ұлттық банктің базалық мөлшерлемесіне әсер ете алмайды – бұл құрал экономиканы басқару үшін қолданылады. Төмен болса да және халық үшін несиені арзандататын болса да, бұл тұтастай алғанда банк жүйесі үшін және атап айтқанда, түпкілікті клиент үшін әрқашан жақсы бола бермейді. Мысалы, 2020-2021 жылдар аралығында. Ұлттық банк мөлшерлемесі небәрі 9 пайызды құрады, бұл Қазақстан үшін ең төменгі көрсеткіш деп санауға болады. Бұл ретте жеке тұлғаларды несиелендіру көлемі 4 пайызға дерлік өсті. Бұл ретте қарыздық жүктеме де, проблемалық несиелер де көбейді.

Банктердің несиелік келісімді өзгертуі заңды ма?

Банк шарттың талаптарын өзгертуге құқылы, бірақ жалпы алғанда, егер олар қарыз алушы үшін тиімдірек болса ғана. Мысалдар:

1. Қайта құрылымдау. Банк пайыздық мөлшерлемені төмендете алады, мерзімін ұзарта алады, ай сайынғы төлемді азайта алады, осылайша клиенттің қарыздық жүктемесі төмендейді және ол қарызды еш қиындықсыз өтейді.
2. Қайта қаржыландыру. Ол сондай-ақ пайыздық мөлшерлемені төмендетуді қарастырады, бірақ, әдетте, ол үшінші тарап банкінде шығарылады, дегенмен кейде «олардың» банкі мұндай рәсімге келіседі.

Көбейту мүмкіндігі заңда да, несиелік келісімде де қарастырылмаған және бұл ережелер Қазақстанның барлық банктеріне қатысты. Дегенмен, олар жаңа несиелер бойынша мөлшерлемелерді көтеруге құқылы. Мысалы, қарыз алушы тұтынушылық несиені белгілі бір бағдарлама бойынша нақты мөлшерлеме бойынша алады, бірақ ол 1-2 күннен кейін де екінші рет несие алуға өтініш берсе, сол бағдарлама бойынша мөлшерлеме жоғары болуы мүмкін – бұл заңды.

Айтпақшы, банк келісім-шарт жасалғаннан кейін ғана емес, келісім-шартқа қол қойылмағанымен, өтінім мақұлданған болса да, мөлшерлемені өзгертуге құқығы жоқ.

Бағаны көтеру қашан мүмкін болады?

Жалпы ережеден ерекшеліктер бар - кейде банк әлі де заңды түрде мөлшерлемені арттыра алады.

Банк құбылмалы мөлшерлемені қолданады

Қазақстанда өзгермелі пайыздық мөлшерлемесі бар несиелер пайдаланылмайды – ол несие түріне қарамастан, келісімге қол қою алдында әрқашан бекітіледі және келісіледі: тұтынушылық, ипотекалық, автонесие. Бірақ шетелде бұл өте жиі кездеседі. Оның мәні мынада, мөлшері несиелік сектордағы жағдайдың қалай дамып жатқанына байланысты болады. Өзгермелі мөлшерлеме мәні бойынша екі бөліктен тұрады – Ұлттық банктің базалық мөлшерлемесі және несие берушінің нақты сыйақысы.

Мысал:

• қарыз алушы 14% мөлшерлемемен несие береді, мұнда 10% - Ұлттық банк мөлшерлемесі, 4% - несие берушінің пайдасы;
• егер Ұлттық банк базалық мөлшерлемені 2%-ға – 10-нан 12%-ға дейін арттырса, онда қарыз алушы үшін мөлшерлеме сол 2%-ға артады және бұдан былай 14%-ды емес, 16%-ды құрайды.

Бірақ егер сіз Қазақстанда несие алсаңыз, келісімшартта әрқашан барлық мерзімге жарамды және базалық мөлшерлеменің төмендеуі немесе жоғарылауы аясында өзгертуге жатпайтын мөлшерлеме болады.

Көбейту мүмкіндігі келісім-шартта қарастырылған

Мөлшерлемені көтеру мүмкіндігі несиелік келісімде қарастырылуы мүмкін. Бұл шын мәнінде банкке оны ұлғайту құқығын береді, бірақ содан кейін келесіні жазу керек:

• нақты жылжыту шарттары;
• өзгерту шектеулері – мөлшерлемені көтеруге болмайтын жоғарғы шек.

Әрбір қарыз алушы банк өзі үшін «саңылау» қалдыратын келісімге қол қоюдан бас тартуға құқылы. Бұл несие алуға өтініш берер алдында барлық құжаттарды мұқият оқып шығу және қызметкерлерге нақтылайтын сұрақтар қоюдан тартынбау қажеттігін дәлелдейтін тағы бір дәлел.

Қарыз алушы келісім шарттарын орындамайды

Негізінен келісім-шарт талаптарын бұзу қарызды төлемеу дегенді білдіреді. Бұл жағдайда банк ағымдағы берешекті өндіріп алу үшін ғана емес, сотта келісім шарттарын қайта қарауды бастау үшін сотқа жүгінуге құқылы.

Тиісті сот шешімі болған жағдайда кредитор мөлшерлемені көтеруге құқылы. Бірақ, әдетте, банктер түсінеді, егер клиент несиені төмен мөлшерлемемен қайтармаса, онда олар, әрине, жоғары мөлшерлемемен қайтармайды. Негізгі мақсат - қарыздарды өндіру, сондықтан бұл әдетте мұнымен шектеледі.

Клиент тарифті көтеруге келіседі

Техникалық тұрғыдан алғанда, егер банк пен қарыз алушы келіссе, мөлшерлеме көтерілуі мүмкін. Бұл жағдайда олар қосымша келісім жасайды, немесе жиі емес, олар жоғары пайыздық мөлшерлемені көрсететін келісімді қайта жасайды. Бірақ бұл процедура дерлік ғылыми фантастика саласына жатпайды - қарыз алушының өзі үшін анық қолайсыз шарттармен келісу мағынасы жоқ.

Банк мөлшерлемені заңсыз өсірсе не істеу керек

Егер клиент қолданыстағы банктік несие немесе МҚҰ микрокредиті бойынша мөлшерлеменің заңсыз көтерілуіне тап болса, сіз келесі ұйымдарға шағым жасай аласыз:

• ARRFR;
• тұтынушылардың құқықтарын қорғау департаменті немесе оның аймақтық филиалдары.

Банктің келісім шарттарын өзгерту үшін қосымша келісімдерге қол қоюға мәжбүрлеуге құқығы жоқ екенін есте сақтаңыз. Ал несие беруші төлемді клиент үшін тиімдірек ете отырып, пайыздық мөлшерлемені төмендетсе де, ол оны хабардар етуге міндетті.