МҚҰ: 2021 жылы нарықтың даму перспективалары

Беттің авторы

Константин Яковлев

2016 жылы Zanimaem.kz сайтын құрды. Қаржы және несие саласында 5 жылдан астам, маркетинг саласында 12 жылдан астам жұмыс істеді. Мәтіндерді өңдеуге, МҚҰ мен Банктердің рейтингтерін құруға жауапты.

Микроқаржы ұйымдары несиелеу көлемін белсенді түрде ұлғайтып, клиенттік базасын кеңейтуде. Ал олардың қызметтерін күтпеген шығындарға ақша қажет ететін азаматтар жиі пайдаланады. Бірақ Қазақстан Республикасының үкіметі халық арасындағы қарыздың өсіп жатқан деңгейін енді назардан тыс қалдырмақ емес. Тұтынушыларды адал емес несие берушілерден қорғау және қымбат несиелерден қорғау үшін микроқаржы сегментін реттеуді қатайтуға бағытталған бірқатар заңнамалық шаралар жүзеге асырылды. Бірақ мәселенің өзектілігіне қарамастан, бұл нарыққа кері әсерін тигізіп, халық үшін несиенің қолжетімділігін төмендетуі мүмкін.

Ағымдағы мәселелер

Микроқаржы сегменті ұзақ уақыт бойы мемлекеттік органдардың тиісті қадағалауынсыз және бақылауынсыз дамып келеді. Тек 2012 жылы ғана банктік емес несиелік компаниялардың қызметін реттейтін заң қабылданды. Ал қадағалауды жүзеге асыру жөніндегі өкілеттіктер Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінен Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігіне берілді. Дегенмен, сегменттің төмен ашықтығы және жекелеген ойыншылардың жартылай құқықтық мәртебесі мамандандырылған агенттік шешуге тырысатын ең үлкен мәселеден алыс. Қазіргі уақытта сарапшылар мыналарға қатты алаңдайды:

• Эпидемия мен жалпы карантин жағдайында да несиелеу көлемінің артуы. Қарыз алушылар уақытында қызмет көрсете алмайтын несиелерді алуда. Соның салдарынан халық арасындағы қарыз деңгейі өсіп, әлеуметтік шиеленістің артуына ықпал етуде. Бұған МҚҰ қызметтерінің қолжетімділігі ықпал етеді: кірісті құжаттамасыз растаусыз келісім жасай аласыз. Транзакцияны аяқтау үшін талап етілетін жалғыз нәрсе - сәйкестендіру.
• МҚҰ қызметкерлері мен өндіріп алушылардың берешекті өндіріп алу кезіндегі заңсыз әрекеттеріне шағымдардың көп мөлшері. Клиент қарызға уақытында қызмет көрсетпесе, несие беруші сотқа жүгініп, қаражатты мәжбүрлеп өндіріп алуы керек. Бірақ микроқаржы ұйымдары қарызды өндіріп алудың басқа тиімді әдістерін жиі қолданады. Олар борышкерлерге моральдық қысым көрсетіп, сол арқылы заң мен олардың құқықтарын бұзып отыр.
• Онлайн несиелеу сегментіндегі алаяқтық. Қазақстан Республикасының азаматтары бұрыннан Интернет арқылы несие алудың барлық артықшылықтарын бағалайды. Ал қашықтан несиелеуге маманданған компаниялар сұраныстың артып, эмиссия көлемінің ұлғаюын байқауда. Қаржылық алаяқтықпен айналысатын алаяқтар мұны пайдалануға қарсы емес. Олар жалған веб-сайттарды жасайды және несиелеудің қолайлы шарттары бар пайдаланушыларды тартады. Бірақ алаяқтарды анықтау әрдайым оңай емес, әсіресе олар заңды микроқаржы ұйымдары ретінде «маскарад» жасағанда. Нәтижесінде азаматтар қылмыскерлерге құжаттардың көшірмелерін тапсырып, олар үшін несие шартын жасайды.
• Борыштық міндеттемелер бойынша өсірілген пайыздар мен өсімпұлдарды өндіру, тіпті заңды компаниялар да қолданатын теріс әрекеттер. Егер қарыз уақтылы өтелмесе, кредитор өтеу сомасының анық көтерілгенін жариялай алады.

Заңнамалық инновациялар

Қатаң реттеу - бұл микроқаржы ұйымдары 2021 жылы жұмыс істеуге тура келетін жаңа шындық. Нарықтың ашықтығын арттыру және оны күмәнді ойыншылардан «тазалау» үшін азаматтардың мүдделерін қорғау бойынша бұрын-соңды болмаған шаралар қабылданды. Атап айтқанда, келесі заңнамалық жаңалықтар енгізілді:

• МҚҰ 1 жылдың 2020 қыркүйегіне дейін қамқорлық жасауы тиіс міндетті бухгалтерлік тіркеу туралы талапты енгізу. Карантиннің енгізілгенін ескере отырып, компаниялардың қажетті құжаттарды дайындауға уақыты көбірек болды. Есептік тіркеуді Агенттіктің бірқатар талаптарын орындаған (жарғылық капиталдың мөлшері, ұйымдық-құқықтық нысаны және т.б. бойынша) кредиторлар ғана ала алды. Бұл микроқаржы нарығын толық заңдастыруға және оның ашықтық деңгейін арттыруға жасалған алғашқы қадам.
• Микроқаржы қызметін міндетті лицензиялау (1 жылдың 2021 қаңтарынан бастап). Агенттік жартылай заңды қызметпен айналысатын немесе қарыз алушылардың құқығын бұзатын компаниялардан құтылуды көздеп отыр. Лицензия алмаған МҚҰ болады мәжбүрлеп жойылды, егер олар жұмыс профилін өзгертпесе.
• Жарғылық капиталдың рұқсат етілген ең төменгі мөлшерін ұлғайту. 1 жылдың 2021 шілдесіне дейін несие беретін компаниялардың өз қаражаты кемінде 50 миллион теңге болады деп күтілуде. Ал 1 жылдың 2022 шілдесіне дейін олар жарғылық капиталы 100 миллион теңге болған жағдайда ғана жұмыс істейтін болады. Шағын ойыншылар жарғылық капиталдың ең төменгі талаптарын қанағаттандыра алмайды. Олар нарықтан кетуге немесе қызметтің басқа түріне ауысуға мәжбүр болады.

Қарыз алушыларға пайда әкелетін тағы бір маңызды жаңалық - бұл мақұлдау несиелік келісімдерді жасаудың жаңа тәртібі. Енді несие мөлшері туралы ең өзекті ақпарат құжаттың басында жазылады. Бұл қарыз алушының шарттарды түсінуін және келісім жасау туралы шешім қабылдауын жеңілдетеді деп болжануда. Егер МҚҰ заңға қайшы келетін құжатты пайдаланса, клиент оны жарамсыз деп тануға құқылы. Бірақ бұл жағдайда ол есептелген комиссиясыз, өсімақысыз және айыппұлсыз болса да несиені төлеуге мәжбүр болады.

Ойыншылар санының қысқаруы

Жаңа нормативтік талаптар көптеген ойыншылар үшін қиын сынақ болады. Кейбір компаниялар жарғылық капиталдың жеткілікті мөлшерін ұлғайта алмайды, ал басқалары микроқаржы қызметін жүзеге асыруға лицензия ала алмайды. Біртіндеп заңды МҚҰ саны азаяды, бірақ нарықта қолданыстағы заңнаманың жаңа талаптары мен нормаларына бейімделе алатын күшті және болашағы зор микроқаржы ұйымдары ғана қалады. Мысалы, ол өз жұмысын жалғастыра алады TURBOMoney қызметі, ол бөлшек тұтынушыларға онлайн несие ұсынады. Компания барлық заң талаптарын сақтайды және соңғы заңнамалық өзгерістерді мұқият қадағалайды.

Бірақ нарықтың қысқаруы ойыншылардың іс жүзінде тоқтатылуымен ғана байланысты болмайды. Бұл келесі себептерге байланысты болады:

• Біріктіру және жұту. Шағын несие берушілер тығырыққа тіреледі. Микроқаржы нарығында заңды болып қалу үшін бірнеше несие берушілер бірігуге шешім қабылдап, жаңа компания құруы мүмкін. Сонымен қатар, 2021 жылы сегмент шағын ойыншыларды сіңіретін ірі микроқаржы ұйымдарын көреді.
• Қызмет ауқымын өзгерту. Реттеушінің жаңа талаптарына жауап бере алмайтын кейбір микроқаржы ұйымдары ағымдағы қызмет түрін өзгерту туралы шешім қабылдайды. Мүмкін олар кәсіби коллектор ретінде қайта даярланатын шығар, әсіресе мұндай қызметтерге сұраныс тек өсіп келе жатқандықтан. Бірақ бастапқы инвестицияны өтеу үшін олар алдымен өз міндеттемелерін жинауға шоғырланады. Ал уақытылы қызмет көрсеткен несиелер басқа мамандандырылған компанияларға сатылады.
• «Көлеңкеге» бару. Дұрыс көзқараспен микроқаржы қызметі өте тиімді бизнес түрі болып табылады. Осыған байланысты «сұр» сегмент 2021 жылы айтарлықтай өсуі мүмкін. Бұрын заңды түрде жұмыс істеген, бірақ жаңа нормативтік талаптарды орындай алмаған компаниялар көлеңкеде қалады. «Сұр» несие берушілер заңнамалық шеңберден тыс несие береді және қадағалаудың жоқтығын пайдаланып, несиелеудің құлдық шарттарын ұсынады. Ал оларды анықтау оңай емес: қарыз алушылардың өздері заңсыз микроқаржы ұйымдарымен байланысы бар екенін түсіне бермейді.

Тұтынушылар үшін салдары

Микроқаржы ұйымдары мөлшерлемелерді өз қалауы бойынша белгілей алмайды. Олар ұстануға міндетті заңда көзделген шектеулер. Осыған байланысты компаниялар несиелеуге деген көзқарасын өзгертуге мәжбүр болады. Бұл бөлшек клиенттер үшін несиелердің қолжетімділігіне бірден әсер етеді.

Нормативтік санкцияларды болдырмау және шығынға ұшыратпау үшін микроқаржы ұйымдары несие портфельдерінің жай-күйін мұқият бақылайтын болады. Нәтижесінде олар қосымшалардан жиі бас тартады және қолданатын баллдық үлгілерді қатайтады. Сондықтан төлем қабілетті және қаржылық жағынан қауіпсіз азаматтардың өзі несие рәсімдеу кезінде қиындықтарға тап болады. Бірақ олар әлі де банктерге бармайды. Несие – бұл кепілсіз немесе табыс туралы анықтамасыз қысқа мерзімді қаржылық көмек. Ал өтінішті қарау үшін банкке құжаттар мен көп уақыт қажет болады.

Қарыз алушылар микроқаржы ұйымдарының қызметтерін негізінен төтенше жағдайларда пайдаланады. Олар көбінесе жалақыға «ілу» қажет болғанда дәрі-дәрмек немесе азық-түлік сатып алу үшін несие алады. Егер азаматтар қолжетімді несиеден құр қалса, олар басқа жолға түсіп, заңсыз несие берушілердің қызметін пайдалана бастайды. Ал қаржылық сауаттылықтың төмендігі жағдайында бұл нарық үшін нағыз проблемаға айналуы мүмкін. Бұған жол бермеудің бірден-бір жолы – мұндай компанияларды анықтаудың тиімді тетігін әзірлеп, енгізу. Осы жағдайда ғана азаматтар несиелік озбырлық пен құқықтарының бұзылуынан қорғалады.